Homeguard | गृहरक्षक दल

 

होमगार्ड (गृहरक्षक दल): परिचय, इतिहास आणि कार्ये

१. होमगार्डचा परिचय:

• गृहरक्षक दल ही भारतातील स्वयंसेवी पोलीस संघटना आहे. भारतीय पोलीस दलाला साहाय्य देणारी ही संघटना १९४६ साली मुंबई येथे स्थापन करण्यात आली.

२. स्थापनेमागील कारण:

• १९४६ साली मुंबईत जातीय दंग्यांमुळे निर्माण झालेल्या अस्थिरतेच्या पार्श्वभूमीवर पोलीस दलावरचा ताण कमी करण्यासाठी आणि जनतेच्या स्वयंसेवी सहकार्यासाठी गृहरक्षक दलाची स्थापना करण्यात आली.

३. गृहरक्षक दलाच्या स्थापना आणि प्रसाराची प्रक्रिया:

• ६ डिसेंबर १९४६ रोजी, तत्कालीन गृहमंत्री मोरारजी देसाई यांच्या नेतृत्वाखाली मुंबईत 'नगरसेना' या नावाने या दलाची स्थापना झाली.
• त्यानंतर, देशाच्या इतर राज्यांमध्येही या दलाचा प्रसार करण्यात आला.

४. गृहरक्षक दलाची कार्यक्षमता आणि योगदान:

• गृहरक्षक दलाच्या स्वयंसेवकांना पोलिसांच्या बरोबरीने काम करावे लागते. त्यांनी प्रथमोपचार, वाहतूक नियंत्रण, दंगलीचे नियंत्रण, नैसर्गिक आपत्तीमधील सहाय्य यांसारख्या विविध कार्यांमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला आहे.
• राष्ट्रीय स्तरावरही गृहरक्षक दलाने महत्त्वाचे योगदान दिले आहे. उदाहरणार्थ, १९५६ मधील सुरत पूर नियंत्रण, १९६२ चे भारत-चीन युद्ध, २६/११ चा मुंबई हल्ला आणि विविध आपत्तीत मदत कार्य करणे.

५. गृहरक्षक दलाची रचना:

• गृहरक्षक दलाची रचना सुसूत्रित असून, प्रत्येक राज्यात एक महासमादेशक असतो. जिल्हा स्तरावर गृहरक्षक दलाच्या संयोजनासाठी समादेशकांची नियुक्ती केली जाते.
• महाराष्ट्रातील गृहरक्षक दलाचे स्वतःचे ध्वज व ध्वजचिन्ह आहे. कबुतराचे चिन्ह, लॉरेल फुलांच्या माळेसह फिकट निळ्या कापडावर सोन्याच्या धाग्याने विणलेले आहे.

६. गृहरक्षक दलात सहभागी होण्यासाठी पात्रता:

• १८ ते ५० वयोगटातील शारीरिक दृष्ट्या सक्षम आणि किमान शालांत परीक्षा उत्तीर्ण व्यक्ती गृहरक्षक दलात स्वयंसेवक म्हणून सहभागी होऊ शकते.
• निवड प्रक्रियेचा आधार पोलीस दलाच्या निवड निकषांवर आधारित असून, निवड प्रक्रियेत उमेदवारांची उंची, वजन, छाती, व दृष्टी निकोप असणे आवश्यक आहे.

७. गृहरक्षक दलाचे प्रशिक्षण:

• गृहरक्षक स्वयंसेवकांना प्राथमिक कवायत, शस्त्रास्त्र प्रशिक्षण, नैसर्गिक आपत्ती व्यवस्थापन, अग्निशमन व आपत्ती निवारण अशा विविध कौशल्यांचे प्रशिक्षण दिले जाते.
• प्रशिक्षण मुख्यतः तीन टप्प्यांत दिले जाते: शिकाऊ अवस्था, उमेदवारी अवस्था, आणि प्रगतावस्था.

८. गृहरक्षक दलाचे कार्यक्षेत्र:

• पोलिस दलाला साहाय्यकारी कामे
• कायदा व सुव्यवस्था राखण्यास मदत
• नैसर्गिक आपत्ती आणि संकट काळात मदत
• आपत्ती व्यवस्थापन, वाहतूक नियंत्रण, रुग्णवाहिका सेवा आणि प्रथमोपचार
• राज्य शासनाच्या समाजकल्याणाच्या कार्यक्रमांत सहभाग

९. मूल्यमापन आणि योगदान:

• गृहरक्षक दलाची कामगिरी वारंवार समालोचन करून त्याचा आढावा घेतला जातो. समाजातील विविध स्तरातील स्वयंसेवकांनी गृहरक्षक दलात प्रवेश घेऊन योगदान दिले आहे.
• दलाने आपत्ती, धार्मिक उत्सव, निवडणुका यांसारख्या प्रसंगी सतत कार्य करत आपले महत्त्व सिद्ध केले आहे.

अशा प्रकारे, गृहरक्षक दलाने एक मजबूत आणि संवेदनशील स्वयंसेवी बल म्हणून भारतीय समाजात स्वतःची ओळख निर्माण केली आहे.